«Η ΔΕΠΥ στην ενήλικη ζωή: Συννοσηρότητα και κοινωνική λειτουργικότητα»Της Δρ. Μαριάννα Σκουντή
Ειδική Παιδαγωγός, Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Παν/μιου Κρήτης
Για πολλά χρόνια οι ερευνητές θεωρούσαν την διαταραχή ελλειμματικής προσοχής- υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) ως μια αμιγώς παιδική διαταραχή. Τα τελευταία όμως 10 με 15 χρόνια, μελέτες σε πληθυσμούς ενηλίκων αλλά και διαχρονικές μελέτες, απέδειξαν την ύπαρξη της διαταραχής και στην ενήλικη ζωή. Μάλιστα, η ανασκόπηση της επιστημονικής βιβλιογραφίας δείχνει ότι το 1/3 των παιδιών με ΔΕΠΥ διατηρούν πλήρως τη διάγνωση και στην ενήλικη ζωή.
Ο επιπολασμός της ΔΕΠΥ στους ενηλίκους κυμαίνεται στο 5%, ποσοστό ανάλογο με εκείνο του παιδικού πληθυσμού, το οποίο υπολογίζεται στο 5 με 10%. Μάλιστα, στις ΗΠΑ, 11 εκατομμύρια ενήλικες έχουν λάβει τη διάγνωση της ΔΕΠΥ.
Παρόλο που η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα έχει στρέψει το ενδιαφέρον της στην εξέλιξη της ΔΕΠΥ στην ενήλικη ζωή, η κοινωνική, ακαδημαϊκή και η γενικότερη προσαρμοστική λειτουργικότητα των ενηλίκων με ΔΕΠΥ παραμένουν ανοιχτά πεδία προς διερεύνηση. Πεδίο επίσης, έντονων διαξιφισμών παραμένει και η διαγνωστική προσέγγιση της διαταραχής, καθώς τα διαγνωστικά κριτήρια της ενήλικης ΔΕΠΥ δεν διαφοροποιούνται στις διεθνείς ταξινομήσεις από εκείνα της παιδική ηλικίας.
Στην Ελλάδα, η μελέτη της ΔΕΠΥ στην ενήλικη ζωή δεν έχει τύχει διερεύνησης, ενώ οι ελάχιστες επιστημονικές μελέτες που υπάρχουν, αφορούν κυρίως παιδικούς πληθυσμούς. Κοινό εύρημα των μελετών αυτών, είναι ότι ένα μεγάλο ποσοστό παιδιών με ΔΕΠΥ, στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν λαμβάνει ποτέ τη διάγνωση και ευλόγως τη βοήθεια που πραγματικά χρειάζεται. Γενικότερα, η ελληνική πραγματικότητα εθελοτυφλεί μπροστά σε ένα πρόβλημα υπαρκτό, το οποίο έχει τεράστιες κοινωνικές και κλινικές προεκτάσεις.
Η ΔΕΠΥ αποτελεί μια αναπτυξιακή διαταραχή. Τα κύρια συμπτώματα της διαταραχής, όπως ορίζονται από το DSM-IV, είναι η διάσπαση της προσοχής, η παρορμητικότητα και η υπερκινητικότητα. Ανάλογα με τα συμπτώματα που πληρούνται για κάθε κατηγορία, έχουμε και τρεις τύπους ΔΕΠΥ: ΔΕΠΥ με προεξέχοντα τον απρόσεκτο τύπο, ΔΕΠΥ με προεξέχοντα τον υπερκινητικό-παρορμητικό τύπο και ΔΕΠΥ συνδυασμένος τύπος.
Για να τεθεί η διάγνωση της ΔΕΠΥ τα συμπτώματα θα πρέπει να είναι παρόντα πριν την ηλικία των επτά, να έχουν τουλάχιστον εξάμηνη παραμονή, και να προκαλούν έκπτωση σε τουλάχιστον δυο πλαίσια, όπως είναι το σχολείο- εργασία και το σπίτι και σημαντική κλινική έκπτωση στην κοινωνική και ακαδημαϊκή λειτουργικότητα του ατόμου.
Η πορεία και η κλινική εικόνα της ΔΕΠΥ είναι διαφορετική στην νηπιακή, σχολική, εφηβική και ενήλικη ζωή. Η ΔΕΠΥ ωστόσο δεν εξαμφανίζεται μετά την παιδική ηλικία, όπως πολλοί πιστεύουν. Τα συμπτώματα που συνήθως εμμένουν στην ενήλικη ζωή είναι η διάσπαση της προσοχής και η παρορμητικότητα στις αντιδράσεις, ενώ η υπερκινητικότητα μεταλλάσσεται συνήθως σε ένα αίσθημα μόνιμης ανησυχίας. Στην ενήλικη ΔΕΠΥ εμμένει και διευρύνεται σε πολλούς τομείς η έκπτωση της λειτουργικότητας.
Σύμφωνα με τον Barkley (2008) αλλά και με πολλούς άλλους ερευνητές, τα συμπτώματα της ΔΕΠΥ για τους ενηλίκους, θα πρέπει να τροποποιηθούν στην επόμενη έκδοση των διαγνωστικών κριτηρίων, ώστε να ανταποκρίνονται αναπτυξιακά αλλά και να συνάδουν με τα πορίσματα των επιστημονικών μελετών. Τα διαγνωστικά κριτήρια που προτείνονται για την διάγνωση της ενήλικης ΔΕΠΥ είναι τα εξής:
1. συχνά διασπάται από εξωτερικά ερεθίσματα και ακατάλληλες για την περίσταση σκέψεις
2. συχνά παίρνει αποφάσεις παρορμητικά
3. δυσκολεύεται να σταματήσει δραστηριότητες, ενέργειες, συμπεριφορές ενώ γνωρίζει ότι αυτό επιβάλλεται
4. συχνά αναλαμβάνει αρμοδιότητες και ξεκινάει εργασίες χωρίς να έχει διαβάσει ή κατανοήσει ή ακούσει τις οδηγίες προσεκτικά
5. δυσκολεύεται να κρατήσει υποσχέσεις και δεσμεύσεις που έχει δώσει σε άλλους
6. δυσκολεύεται στην εκτέλεση καθηκόντων, εργασιών που απαιτούν μια σειρά και συγκεκριμένη ακολουθία
7. οδηγεί τις περισσότερες φορές ριψοκίνδυνα (αφορά όσους οδηγούν)
8. δυσκολεύεται να διασκεδάζει σε ήρεμους τόνους
9. δυσκολεύεται να εστιάσει την προσοχή του/της σ’ ένα έργο ή μια δραστηριότητα (μέχρι τέλους)
10. δυσκολεύεται να οργανώσει εργασίες και δραστηριότητες
Ο ίδιος ερευνητής προτείνει ότι για τη διάγνωση της ΔΕΠΥ στην ενήλικη ζωή τα συμπτώματα θα πρέπει να είναι παρόντα πριν την ηλικία των 16, προκαλώντας έκπτωση της λειτουργικότητας του ατόμου σε τουλάχιστον δυο πλαίσια και σημαντική κλινική έκπτωση στην κοινωνική, ακαδημαϊκή και γενικότερη προσαρμοστική του λειτουργικότητα (οικογενειακή- συντροφική ζωή, οικονομική διαχείριση, οδήγηση, ανατροφή παιδιών, κοινωνικές υποχρεώσεις, κτλ).
ΣΥΝΝΟΣΗΡΟΤΗΤΑ ΔΕΠΥ
Η ΔΕΠΥ εμφανίζει πολύ μεγάλα ποσοστά συννοσηρότητας με άλλες διαταραχές. Συγκεκριμένα, η ΔΕΠΥ συνυπάρχει σε μεγάλο βαθμό με τις εξής διαταραχές:
1) Διαταραχές Διάθεσης (Μείζον καταθλιπτική διαταραχή, διπολική διαταραχή, δυσθυμική διαταραχή,..)
2) Αγχώδεις διαταραχές
3) Εναντιωτική Προκλητική Διαταραχή
4) Διαταραχή Διαγωγής
5) Διαταραχές Προσωπικότητας, κυρίως με την Αντικοινωνική Διαταραχή Προσωπικότητας
Η σοβαρότητα και ο τύπος των συμπτωμάτων, ο βαθμός της κλινικής έκπτωσης της λειτουργικότητας σε προγενέστερα αναπτυξιακά στάδια, το υποστηρικτικό πλαίσιο και κατά κύριο λόγο η συννοσηρότητα, φαίνεται να καθορίζουν την πρόγνωση της διαταραχής.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί ότι η συνύπαρξη της ΔΕΠΥ με την εναντιωτική προκλητική διαταραχή, τη διαταραχή διαγωγής και ο βαθμός της επιθετικότητας στην παιδική ηλικία, επιστημονικά έχει αποδειχθεί, ότι αποτελεί τον ισχυρότερο προγνωστικό δείκτη για την ανάμειξη του ατόμου σε παράνομες ή και εγκληματικές ενέργειες στην εφηβεία και στην ενήλικη ζωή.
ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ ΕΝΗΛΙΚΩΝ ΜΕ ΔΕΠΥ- ΕΚΠΤΩΣΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑΣ
Οι κλινικές εικόνες, όπως και οι άνθρωποι είναι διαφορετικές. Παρακάτω παρουσιάζονται συνολικά τα χαρακτηριστικά των ενηλίκων με ΔΕΠΥ, όπως αυτά καταγράφονται στις επιστημονικές μελέτες και αφορούν τόσο τους τύπους ΔΕΠΥ όπου εμμένει η παρορμητικότητα όσο και η διάσπαση της προσοχής, αλλά και τα χαρακτηριστικά όπου υπάρχει συννοσηρότητα.
Δεν είναι απαραίτητο λοιπόν ότι κάθε ενήλικος με ΔΕΠΥ παρουσιάζει όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που περιγράφονται παρακάτω.
ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ
· αντιμετωπίζουν πολλά μαθησιακά προβλήματα
· εμφανίζουν κακές σχολικές επιδόσεις
· ένα μεγάλο ποσοστό επαναλαμβάνει κάποιες τάξεις στο γυμνάσιο ή λύκειο, ενώ συχνές είναι οι αποβολές και οι αδικαιολόγητες απουσίες
· κάποιοι-ες εγκαταλείπουν το σχολείο
· παρουσιάζουν κακές επιδόσεις και στα ΑΕΙ-ΤΕΙ (χρόνιοι φοιτητές)
· έχουν περιορισμένο ορίζοντα ενδιαφερόντων και στόχων
ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ
· ασταθής επαγγελματική απασχόληση
· βαριούνται εύκολα όταν καταπιάνονται με ένα μόνο τομέα
· δεν είναι οργανωτικοί-ες
· είναι αναβλητικοί-ες μέχρι να πιεστούν από προθεσμίες
· δυσκολεύονται να δουλέψουν σε μικρούς χώρους
· παίρνουν μεγαλύτερα ρίσκα απ’ όσα μπορούν
· λαμβάνουν αποφάσεις παρορμητικά
· παρουσιάζουν προβλήματα στις συνεργασίες τους (έντονα ξεσπάσματα θυμού,..)
· δέχονται συνεχείς επιπλήξεις από ανώτερους τους
· απολύονται συχνά από τους εργοδότες τους
· έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση
· δεν αναλαμβάνουν συχνά πρωτοβουλίες και είναι αναποφάσιστοι (χαρακτηριστικό κυρίως όπου εμμένει η διάσπαση προσοχής)
ΚΑΤΑΧΡΗΣΗ ΟΥΣΙΩΝ
· καπνίζουν περισσότερο
· εμφανίζουν χρόνιες μορφές αντικοινωνικής συμπεριφοράς
· κάνουν χρήση ναρκωτικών ουσιών
· κατάχρηση αλκοόλ
· ένα μεγάλο ποσοστό επιδίδεται σε ληστείες και παράνομες ενέργειες, χωρίς όμως θύματα
· εμπλέκονται σε καβγάδες (σωματική κυρίως πάλη)
· έχουν ιστορικό συλλήψεων και φυλάκισης
(Η παραπάνω κλινική εικόνα συνήθως ανταποκρίνεται σε ενήλικες με ΔΕΠΥ και εναντιωτική προκλητική διαταραχή ή διαταραχή διαγωγής και αντικοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας.)
ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ
ΙΑΤΡΙΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ
Οι ενήλικες με ΔΕΠΥ επιλέγουν ένα λιγότερο υγιεινό τρόπο ζωής (διατροφικά- φυσική κατάσταση), το οποίο τους κατατάσσει στην ομάδα υψηλού κινδύνου για την εμφάνιση πολλών ιατρικών προβλημάτων.
ΧΡΗΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ
· Δυσκολεύονται να αποταμιεύσουν χρήματα
· Επιδίδονται σε παρορμητικές αγορές
· Είναι ασυνεπείς στην πληρωμή δανείων, καρτών, ενοικίων, κ.ο.κ
ΟΔΗΓΗΣΗ
· Ιστορικό ανάκλησης άδειας οδήγησης για μεγάλο χρονικό διάστημα
· Οδηγούν συχνά χωρίς δίπλωμα
· Ιστορικό τρακαρισμάτων με δική τους υπαιτιότητα
· Απερίσκεπτη και ριψοκίνδυνη οδήγηση
· Κλήσεις για παραβιάσεις του Κ.Ο.Κ. (ορίων ταχύτητας, ζώνης, κράνους, αλκοόλ,..)
ΕΡΩΤΙΚΗ ΖΩΗ- ΓΑΜΟΣ- ΑΝΑΤΡΟΦΗ ΠΑΙΔΙΩΝ
· ξεκινούν νωρίς τη σεξουαλική τους καριέρα
· εναλλαγή πολλών ερωτικών συντρόφων
· επιφανειακές και περιστασιακές σχέσεις
· έχουν στο ιστορικό τους ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες ( ή πρόκληση αυτών εφόσον πρόκειται για άντρες)
· συχνά γίνονται γονείς στα 21 έως 27 τους έτη
· ο κίνδυνος για την μετάδοση αφροδισίων νοσημάτων μέχρι την ηλικία των 21 είναι ιδιαίτερα υψηλός
· στα ποσοστά γάμου και διαζυγίου δεν διαφέρουν από τους μη έχοντες ΔΕΠΥ
· βιώνουν έντονο άγχος ως προς την ανατροφή των παιδιών και την ανταπόκριση τους στα γονικά και οικογενειακά καθήκοντα
· το μεγαλύτερο ποσοστό των συζύγων των ενηλίκων με ΔΕΠΥ δηλώνουν απογοητευμένοι και μη ικανοποιημένοι από το γάμο τους
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η ΔΕΠΥ στην ενήλικη ζωή αποτελεί μια πραγματικότητα. Δεδομένων των δευτερογενών χαρακτηριστικών της διαταραχής, των μεγάλων ποσοστών συννοσηρότητας αλλά και του μεγάλου κόστους στη λειτουργικότητα των ατόμων, η διάγνωση της δεν πρέπει να διαφεύγει. Είναι σημαντικό να υπάρξει επιτέλους στην Ελλάδα ένας συντονισμός και μια ουσιαστική επιμόρφωση όλων των εμπλεκόμενων φορέων και φυσικών προσώπων, με στόχο την έγκαιρη διάγνωση και υποστήριξη τόσων των ίδιων των ατόμων όσο και των οικογενειών τους.
Η διάγνωση της ΔΕΠΥ, σε όποια ηλικία και αν δοθεί, ακολουθούμενη από σωστό υποστηρικτικό - θεραπευτικό πλαίσιο έχει θετική προγνωστική αξία και μπορεί να αλλάξει τους υπερκινητικούς ορίζοντες των ατόμων, καθιστώντας τους λιγότερο διασπαστικούς και περισσότερο αισιόδοξους.
www.dyslexia-goneis.gr
