Ζωή χωρίς τοτέμ…Θα υπάρξει κάποτε μια ανθρωπότητα που δεν θα έχει
ανάγκη από τοτέμ; Αυτό είναι το θέμα. Τα τοτέμ πήραν διάφορες μορφές.
Δεν έχει μεγάλη σημασία η ιστορική ακρίβεια του τοτέμ. Από αυτή την
άποψη, ο Ιεχωβάς αποτελεί και αυτός ένα είδος τοτέμ. Ο Φρόιντ εν μέρει
προσπαθεί να απαλύνει το ζήτημα, γιατί θεωρεί πως ο εβραϊκός είναι από
τους πιο απρόσωπους νόμους. Κατά τη γνώμη μου, μία από τις ελλείψεις της
ψυχαναλυτικής αντίληψης πάνω σε αυτό το ζήτημα -που συνδέεται με το
ζήτημα των ανολοκλήρωτων ή των μη περατών αναλύσεων- είναι ότι
ασχολούμαστε αποκλειστικά με τη λιβιδινική πλευρά του ζητήματος, δηλαδή
τον φόβο του να αποδοκιμαστούμε ή να μην αγαπηθούμε («αν το κάνεις αυτό,
ο Θεός δεν θα σ’ αγαπάει πια») από ένα πρόσωπο υποκατάστατο του πατέρα ή
της μητέρας (πολύ συχνά της μητέρας) και δεν βλέπουμε την άλλη πλευρά.
άλλη πλευρά είναι ο θάνατος και η θνητότητα. Ο Φρόιντ, στο «Μέλλον μιας
αυταπάτης», συνδέει τις ρίζες της θρησκείας με το συναίσθημα της
αδυναμίας μπροστά στον απέραντο κόσμο. Η επιστήμη αντικαθίσταται από την
ψυχολογία, αφού ανθρωποποιούμε τη μοίρα, τις δυνάμεις της φύσης κ.λπ.
